Xét tặng các danh hiệu nghệ nhân dân gian: Nhiều khoảng trống cần được khai thác

Đến nay, qua 3 đợt xét tặng, Quảng Ninh đã có 2 Nghệ nhân Nhân dân (NNND) và 36 Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) được vinh danh. Đấy là chưa kể gần một trăm Nghệ nhân dân gian được Hội Văn nghệ dân gian phong tặng. Tuy nhiên, Quảng Ninh cũng còn nhiều nghệ nhân ở các địa phương đang nắm giữ những di sản văn hoá phi vật thể khác nhau, cần được quan tâm tôn vinh hơn nữa.

Nghệ nhân dân gian là người thầy thầm lặng, miệt mài trên hành trình trao truyền di sản văn hóa từ thế hệ này sang thế hệ khác. Ở Quảng Ninh hiện có nhiều nghệ nhân dân gian lưu giữ các loại hình di sản văn hoá phi vật thể, như: Hát đúm (Quảng Yên), hát chèo cổ (Đông Triều), hát dân ca Dao (Uông Bí, Hạ Long, Tiên Yên, Bình Liêu), may thêu trang phục Dao Thanh Y, nghi thức cấp sắc của dân tộc Dao (Bình Liêu, Ba Chẽ, Tiên Yên), hát then và hát soóng cọ (Tiên Yên, Bình Liêu), hát nhà tơ, hát - múa cửa đình (Đầm Hà, Hải Hà, Vân Đồn, Móng Cái), hát sình ca của người Cao Lan (Ba Chẽ), nghề sành sứ (Đông Triều), nghề đan thuyền nan, đan ngư cụ (Quảng Yên, Vân Đồn).

Nỗ lực và tâm huyết của đội ngũ nghệ nhân dân gian đã tạo ra sự cộng hưởng tích cực để những di sản văn hóa truyền thống được lan tỏa sức sống trong giới trẻ. Đến nay, toàn tỉnh đã có 76 nghệ nhân được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian Việt Nam. Ngoài ra, còn hàng trăm nghệ nhân khác chưa được phong tặng bất kỳ danh hiệu nào nhưng vẫn say sưa thực hành, lưu giữ và truyền dạy văn nghệ dân gian. 

Trong khi đó, đa số các nghệ nhân dân gian hiện nay của tỉnh đều ở tuổi 70-80 trở lên, có người đã gần chạm ngưỡng bách niên và đang thưa vắng dần do tuổi tác. Những nghệ nhân dân gian còn sức khoẻ thì cho dù cuộc sống chưa hết vất vả, khó khăn vẫn chung tay gìn giữ và chuyển trao cho các thế hệ tiếp nối tình yêu văn hóa dân gian. Hằng ngày, họ lặng lẽ trong mỗi thôn, làng đồng bào dân tộc thiểu số để nuôi dưỡng tình yêu văn hóa truyền thống.

Trong đợt xét tặng lần thứ tư năm 2024, ngành văn hoá đã nhận được 16 hồ sơ, trong đó có 3 hồ sơ đề nghị xét tặng danh hiệu NNND, 16 hồ sơ đề nghị xét tặng danh hiệu NNƯT. Trong đó có 1 cá nhân là người dân tộc Sán Dìu (ông Lý Văn Sinh), còn lại là người dân tộc Kinh thuộc các địa phương: Hải Hà (4 người), Móng Cái (9 người), Hạ Long (1 người), Đông Triều (1 người). Tiến sĩ Trần Quốc Hùng, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn nghiên cứu văn hoá dân tộc Sán Dìu Việt Nam, thành viên Hội đồng, cho rằng con số đó là quá ít so với các tỉnh khác và so với chính tiềm năng của Quảng Ninh. NSND Thanh Chắc và NSƯT Trọng Bình, các thành viên của Hội đồng cũng đồng tình quan điểm đó. Chỉ riêng hát chèo thôi, tại vùng Đông Triều, Quảng Yên, Uông Bí, Hạ Long, Cẩm Phả đã có rất nhiều nghệ nhân đang nỗ lực thực hành và truyền dạy, xứng đáng được tôn vinh.

Danh sách bên trên cũng giống như các danh sách của 3 đợt xét tặng vừa qua ở chỗ mất cân đối giữa các địa phương và các loại hình di sản văn hoá phi vật thể. Một số địa phương không có hồ sơ xét tặng. Nhiều lĩnh vực có thế mạnh như: Hát then, hát đúm, hát soóng cọ, các nghề truyền thống không có hồ sơ. Đặc biệt, hát giao duyên trên Vịnh Hạ Long nhiều lần không có nghệ nhân làm hồ sơ. 

Ông Ninh Văn Thương, Phó Giám đốc Sở VH-TT&DL, thẳng thắn thừa nhận: Một số địa phương, cơ quan quản lý phối hợp còn thờ ơ đối với việc triển khai rà soát, hướng dẫn các cá nhân đề nghị xét tặng danh hiệu NNND, NNƯT. Do đó, một số di sản văn hoá phi vật thể tiêu biểu của các địa phương như Nghi lễ then Tày (huyện Bình Liêu), Nghi lễ cấp sắc của người Dao, may trang phục truyền thống các dân tộc Dao Thanh Y, Dao Thanh Phán (Hạ Long, Tiên Yên, Ba Chẽ, Đầm Hà) lại không có một cá nhân nào đề nghị xét tặng. Có địa phương khi phát hiện ra có chương trình, kế hoạch xét tặng của tỉnh thì đã quá thời gian tiếp nhận hồ sơ.

Trong quá trình tiếp nhận hồ sơ, Sở đã hướng dẫn cụ thể các cá nhân đề nghị xét tặng bổ sung, cách khai hồ sơ. Tuy nhiên, vẫn có 3 cá nhân thuộc huyện Hải Hà dù có những đóng góp cho địa phương về hoạt động văn hoá, văn nghệ nhưng hồ sơ khai sơ sài, giống nhau, không mô tả tri thức, nêu chi tiết kỹ năng và kỹ thuật của di sản đang nắm giữ, không có tài liệu minh chứng kèm theo, giấy khen không có chứng thực...